Υπήρξαν ποτέ συναντήσεις της Ουτοπίας με την Ιστορία;

Σύμφωνα με τον Τόϊνμπι οι Ελληνικές πόλεις πον «έσπειρε» ο Μ. Αλέξανδρος στην Ασία και την Αφρική αποτελούσαν μερική εφαρμογή τον ιδανικού τον Πλάτωνα. Στην εικόνα μας το μνημείο που χαρακτήριζε την σπουδαιότερη απ' αυτές, ο Φάρος της Αλεξάνδρειας.

Διαβάστε πώς και γιατί ορισμένοι (Τόινμπι και Ράσσελ) ισχυρίστηκαν ότι ορισμένες πόλεις που έκτισε ο Μέγας Αλέξανδρος, αλλά και το πάλαι ποτε σοβιετικό κράτος ήταν μία εφαρμογή της ιδανικής «Πολιτείας» του Πλάτωνος με τις όποιες αντιρρήσεις ή διαφωνίες άλλων στοχαστών και φιλοσόφων!..

Τα περιβόητα λατομεία των Συρακουσών. Εκεί αποδεκατίστηκαν όσοι στρατιώτες Αθηναίοι γλύτωσαν απ' την καταστροφή του Αθηναϊκού εκστρατευτικού σώματος. Όμως σ' αυτήν την πόλη δεν ναυάγησε μόνο ο ιμπεριαλισμός της Αθηναϊκής δημοκρατίας, αλλά και το όνειρο του Πλάτωνα να δει την «Πολιτεία» του πραγματικότητα όσο ζούσε.

Ο μεγάλος δάσκαλος στον αγώνα για να πραγματοποιήσει την πολιτεία του

Δεν παρέμεινε ένας «άκαπνος» σοφός, σαν εκείνους που δίνουν οδηγίες στην ανθρωπότη­τα καλά ταμπουρωμένοι πίσω από τους όγκους των βιβλίων του γραφείου και της βιβλιοθήκης τους.. Αγωνίστηκε, κινδύνεψε, έφαγε χρόνια από τη ζωή του για να κάνει το οραμά του πράξη...
« Όπως είδαμε σε κείμενο του, που ήδη παραθέσαμε, η μέθοδος που πρότεινε για την αλλαγή ήταν να πειστεί κάποιος τύραννος ή βασιλιάς για την ορθότητα των πλατωνικών ιδεών και, αφού γίνει ο ίδιος κάτοχος υψηλής παιδείας και αρετής, να προχωρήσει στην εφαρμογή της «ιδανικής πολιτείας».
Δεν ήταν δυνατό να εφαρμόσει τη μέθοδό του σε πολιτεύματα, όπως αυτό της Αθήνας ή της Σπάρτης, και έστρεψε την προσοχή του προς δυσμάς, στην Σικελία και στις Συρακούσες που ήταν τότε και αυτή μία από τις μεγάλες δυνάμεις του Ελληνισμού. Εκεί, πανίσχυρος τύραννος ήταν ο Διονύσιος ο 1ος, που διατη­ρούσε καλές σχέσεις με τους Αθηναίους. Στην αυλή του σύχναζαν τραγωδοί, ποιητές και φιλόσοφοι.
Το 388 π.Χ., σε ηλικία 39 ετών, ο μεγάλος δάσκαλος ταξιδεύει στις Συρακούσες, για να έχει την πρώτη του επαφή με το χώρο της εφαρμοσμένης πολιτικής. Γνωρίζει στην αυλή του Διονυσίου τον Δίωνα, αδελφό της Αριστομάχης, συζύγου του τυράννου. Ο Δίωνας αποδέχεται με ενθουσιασμό τις ιδέες του. Ο Πλά­τωνας και ο Δίωνας, που τότε ήταν άμεσος συνεργάτης και σύμβουλος του τυράννου, συν­δέονται με μία σταθερή φιλία που θα την διακόψει τελικά μόνο ο θάνατος. Βρισκόμαστε, λοιπόν, κοντά στην πραγματοποίηση του όνειρου; Όχι, γιατί ο Πλάτωνας σαν φιλόσοφος, σαν ηθική προσωπικότητα, αλλά και σαν τέκνο της δημοκρατικής Αθήνας, έστω και αντικαθε­στωτικό, δεν είναι δυνατό να κολακεύει τον τύραννο, όπως συνηθίζεται στην αυλή του κάθε τυράννου και του κάθε μεγαλοεξουσιαστή. Μιλάει στο Διονύσιο τη γλώσσα της αλήθειας, και τον κάνει έξω φρενών. Ο τύραννος τον παραδίδει στο Σπαρτιάτη πρεσβευτή Πόλλιν με την εντολή να τον σκοτώσει ή να τον πουλήσει για δούλο.
Νάτος, λοιπόν, ο αριστοκράτης Πλάτωνας, τώρα δούλος στο σκλαβοπάζαρο της Αίγινας, να περιμένει τον κύριό του, και να πληρώνει το τίμημα της αποτυχίας της πραγματοποίησης της ιδανικής πολιτείας του.. Τον αναγνώρισε ο φιλόσοφος ο Αννίκερις από την Κυρήνη, τον αγόρασε έναντι του εξευτελιστικού ποσού των 20 μνων. Εν τω μεταξύ, οι φίλοι του στην Αθήνα, μετά από τη γενική συγκίνηση και το συναγερμό για τη σωτηρία του που επακολού­θησε συγκέντρωσαν το τεράστιο για την εποχή ποσόν των 3.000 δραχμών. Ο Αννίκερις δεν δέχτηκε το ποσόν και τον απελευθέρωσε χωρίς κανένα αντάλλαγμα. Με τις 3.000 δραχμές που είχαν ήδη μαζευτεί αγόρασαν ένα ολόκληρο προαστιακό άλοος και χρηματοδότησαν την ίδρυση από τον Πλάτωνα του πανεπιστημίου του.. Το άλσος έφερε το όνομα του τοπικού θεού Ακάδημου και έτσι η σχολή ονομάστηκε Ακαδήμεια, λέξη που απέκτησε τους επόμενους αιώνες και σε όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές γλώσσες την έννοια της σχολής ανώτερων σπουδών. Η συνοικία της Αθήνας, στην οποία βρίσκονται τα ερείπια της Ακαδημίας, ονομά­ζεται σήμερα «Ακαδημία Πλάτωνος».
Ο Διονύσιος ήλθε το 366 π.Χ. στην Αθήνα, για να πάρει μέρος στους δραματικούς αγώνες με μια τραγωδία που είχε γράψει ο ίδιος. Επέτυχε μία ανέλπιστη νίκη, νικώντας καλύτε­ρούς του ποιητές. Έξαλλος από χαρά, οργάνω­σε σειρά συμποσίων μυθικής πολυτέλειας.. Σε ένα από αυτά, πέθανε από υπερβολική δόση οινοποσίας.
Η εξουσία στις Συρακούσες περιέχεται αυτό­ματα στο γιο του Διονύσιο τον 2ο, αλλά, λόγω του πολύ νεαρού της ηλικίας του, στην πράξη περιήλθε στο Δίωνα, τον οπαδό και φίλο του, που τον καλεί και πάλι στις Συρακούσες!
Ο δάσκαλος είναι ήδη 61 ετών και έχει ήδη μία πικρή εμπειρία από την πρώτη του απόπει­ρα.. Και όμως, δέχεται... Αφήνει τη διεύθυνση της Ακαδήμειας, που έχει ήδη μία ιστορία 20 ετών, στον Εύδοξο, και πλέει προς τις Συρα­κούσες.. Όταν φτάνει, του κάνουν λαμπρή υποδοχή, όχι μόνο ο Δίωνας αλλά και ο Διονύσιος ο 2ος...
Έφτασε, λοιπόν, η ώρα που το όνειρο θα γίνει πραγματικότητα; Οι συνθήκες είναι ιδα­νικές. Σημαντικός αριθμός ελληνικών πόλεων είχε ερημωθεί, είτε γιατί καταστράφηκαν από τους Καρχηδόνιους, είτε γιατί ο Διονύσιος ο 1ος ανάγκασε τους πολίτες τους να μετοικίσουν στις Συρακούσες. Επρόκειτο δε να ξανακατοικηθούν, πράγμα που έδινε την ευκαιρία να οικοδομηθούν και να οργανωθούν από την αρχή.
Αλλά, κάποιοι αυλικοί, εχθροί του Δίωνα, τον διέβαλαν στο Διονύσιο το 2ο. Ο Δίων εξορίστηκε στην Πελοπόννησο με πολυτελή συνοδεία. Διέβαλαν όμως και τον Πλάτωνα, κατηγορώντας τον ότι θέλει να ανατρέψει το καθεστώς, εκτρέποντας την προσοχή του Διο­νυσίου σε γεωμετρικές και φιλοσοφικές σπου­δές. Ο Διονύσιος έθεσε το μεγάλο δάσκαλο σε ένα είδος περιορισμού, αναγκάζοντάς τον να μένει κοντά του στην ακρόπολη των Συρακουσών. Παράλληλα, προσπάθησε να τον προσε­ταιριστεί, αλλά αυτός έμεινε πιστός στο Δίω­να.. Ο Διονύσιος άφησε τελικά ελεύθερο το μεγάλο δάσκαλο με τον όρο να προσπαθήσει να τον συμφιλιώσει με το Δίωνα..

Το γενικό τοπογραφικό σχέδιο του βορειοδυτικού τομέα της Αθήνας που σημειώνει τη θέση του αρχαίου δρόμου από τον Κεραμεικό μέχρι την Ακαδημία (Σχέδιο Ι. Τραυλός, 1967). Το Σχέδιο προέβλεπε τη σύσταση του Άλσους των Αρχαίων Αθηνών "το οποίον θα περιελάμβανεν εις ενιαίον χώρον την περιοχήν Σταδίου- Αρδηττού- Ολυμπίου- Ακροπόλεως- Λόφον Φιλοπάππου και Νυμφών- και την προς την Ακαδημίαν Πλάτωνος και τον Ίππιον Κολωνόν" (Κ. Η. Μπίρης, Αι Αθήναι, 1966). Το Σχέδιο αυτό έμεινε στα χαρτιά. Είναι γνωστό, ότι με τα χρήματα που μάζεψαν οι φίλοι του Πλάτωνα για να εξαγοράσουν την ελευθερία τον και τα οποία δεν χρειάστηκαν τελικά γι' αυτόν το σκοπό, ιδρύθηκε η περίφημη Ακαδημία τον Πλάτωνα!

Όταν το πλοίο της επιστροφής του προσέγ­γιζε το λιμάνι του Πειραιά, θα είχε ασφαλώς στην καρδιά του όλη τη γλύκα της επιστροφή; στην πατρίδα και όλη την πίκρα της δεύτερη; και χειρότερης αποτυχίας... Ρίχνεται ξανά στη διδασκαλία και το γράψιμο. Ο Δίωνας διαμέ­νει στην Αθήνα κοντά του και επισκέπτεται πολλές συμμαχικές με τις Συρακούσες πόλεις που τον δέχονται με μεγάλες τιμές. Οι Σπαρτιάτες του κάνουν την εξαιρετική τιμή να τον αναγορεύσουν επίτιμο πολίτη.. Παράλληλα, το κύρος του Πλάτωνα ανεβαίνει σε μεγάλα ύψη σε όλο τον ελληνικό κόσμο. Ο Διονύσιος ο 2oc. που προσπαθεί να δώσει πνευματική αίγλη στην αυλή του και περιβάλλεται από αξιόλο­γους πνευματικούς ανθρώπους, καταλαμβάνε­ται από τη διαρκή επιθυμία να έχει τον Πλάτω­να πάλι κοντά του.. Του υπόσχεται ότι αν έλθει θα συμφιλιωθεί με το Δίωνα.
Ο δάσκαλος είναι πια 66 ετών, με δύο τραγικές απογοητεύσεις από τους δύο Διονύσιους.
«Το δις εξαμαρτείν ουκ ανδρός σοφού» λέει το γνωστό γνωμικό. Ίσως, αλλά «το τρις εξαμαρτείν» είναι... Και ο πάνσοφος γέρος ξεκινάει πάλι για τη Σικελία με εφηβικό ενθου­σιασμό και παιδική απρονοησία...
Αποφάσισε, όπως λέει οε επιστολή του, να αντιμετωπίσει τα απρόοπτα και μίας τρίτης επαφής με τους τυράννους... Έτσι, την άνοιξη του 361 π.Χ. ξεκινάει με πλοίο που είχε στείλει ο Διονύσιος ειδικά γι' αυτόν. Γίνεται πάλι με μεγάλες τιμές δεκτός και αρχίζει από την πρώτη στιγμή την κατήχηση του πανίσχυρου τυράννου στην πλατωνική φιλοσοφία και στο αντίστοιχο πολιτειακό όραμα. Αυτή τη φορά, πλησίασε την επιτυχία περισσότερο από κάθε άλλη φορά. Με προθυμία δεχόταν ο τύραννος την διδασκαλία του. Αλλά δεν άλλαξε τρόπο ζωής γιατί είχε υποδουλωθεί στο πάθος της οινοποσίας, το οποίο άλλωστε είχε σκοτώσει και τον πατέρα του...
Το ζήτημα αυτό ήταν ουσιαστικό, γιατί στην πλατωνική σκέψη, όπως είδαμε, κυριαρχούσε η άποψη ότι πρέπει πρώτα ο τύραννος να γίνει προσωπικότητα πολύ υψηλού ηθικού και πνευ­ματικού κύρους, και μετά να προχωρήσει η αλλαγή προς τα κάτω. Στην αρχή, δεν επτοείτο από αυτή την αντιξοότητα, και ακούραστος προσπαθούσε να φέρει το Διονύσιο στο δρόμο της αρετής. Μάταια, όμως... Ο Διονύσιος διέπραξε μια βαριάς μορφής αδικία κατά του Δίωνα: Ιδιοποιήθηκε με κάποια πρόφαση την περιουσία του Δίωνα που βρισκόταν στη Σικελία.
Βαθιά πικραμένος από την αδικία που γινόταν στο φίλο του και βλέποντας πως ο Διονύσιος ήταν αδύνατο να μεταβληθεί σε ηθική προσωπικότητα, του ζήτησε να γυρίσει πίσω στην πατρίδα του. Ενώ, όμως, ο τύραννος δεν ήλθε μετά από αυτό σε ρήξη με το δάσκαλο, από την άλλη μεριά δεν του παρείχε τα μέσα να αποπλεύσει. Κάποια στιγμή, μάλιστα, ο Πλάτωνας κινδύνευσε να δολοφονηθεί από τους μισθοφόρους του Διονύσου, που νόμισαν ότι αυτός συμβούλεψε τον τύραννο να μειώσει τους μισθούς τους.
Μετά από αυτό, ο δάσκαλος ζήτησε την παρέμβαση του μαθητή του Αρχύτα, που εκεί­νον τον καιρό ήταν ο ηγέτης του δημοκρατικού Τάραντα. Μετά από πιέσεις του Αρχύτα ο Διονύσιος του επιτρέπει να φύγει. Αφήνει για πάντα πίσω του τις Συρακούσες, την πολιτική, και το όνειρο να δει πραγματικότητα την «ιδανική πολιτεία» του ή την «Ουτοπία» του, όπως λένε πολλοί. Που βέβαια πολλά σημεία της ασφαλώς ήταν ουτοπικά... Αλλά υπήρξε ποτέ στην ιστορία σχέδιο κοινωνικής αλλαγής που να εφαρμόστηκε εξ ολοκλήρου; Υπήρξε ποτέ φιλοσοφικό σύστημα αλάνθαστο σε όλα τα σημεία του; Συνήθως ένα μικρό μέρος της φιλοσοφικής ή της κοινωνικής πρότασης ευ­σταθεί. Αλλά αυτό το μικρό μέρος γίνεται τρόπος σκέψης, πίστης και ζωής σε εκατομμύ­ρια ανθρώπους και ξεπερνάει τα.σύνορα των εθνών, των ηπείρων και των γενεών. Και στη φιλοσοφική και πολιτική σκέψη του Πλάτωνα αυτό το αιώνιο και πανανθρώπινο μέρος δεν ήταν μικρό. Αντίθετα, ήταν ιδιαίτερα μεγάλο...
Τι σκεφτόταν άραγε ο δάσκαλος, όταν σε αυτή την τελευταία επιστροφή του στην πατρίδα ξαναντίκρυσε τις γνώριμές του φιγούρες των λόφων της Ακρόπολης και του Λυκαβητού; Ότι το να βλέπει κανείς τα όνειρά του να συντρίβονται είναι σχεδόν ένας κανόνας για κάθε άνθρωπο; Ότι οι μαθητές της Ακαδημίας του θα πραγματοποιούσαν το όνειρο; Ή μήπως το μυαλό του έφευγε από αυτόν τον περιορι­σμένο κύκλο και χρόνο και, πέταγε στο πλατύ ποτάμι των ανθρώπινων γεννήσεων που ατέ­λειωτα τροφοδοτεί τον ωκεανό της ζωής; Αυτό το ποτάμι θα φέρει μετά από αιώνες εκείνους που θα χτίσουν την πόλη των Μαγνητών...
Εκείνο που σίγουρα δεν μπορούσε να φαντα­στεί είναι το ότι η πόλη αυτή δεν θα χτιζόταν στον ελληνικό κόσμο. Δεν είχε στη διάθεσή του τη σειρά των ιστορικών προηγούμενων που έχουμε εμείς, και που μας κάνει να ξέρουμε ότι η πολιτιστική και ιστορική πρωτοπορία είναι πουλί μεταναστευτικό...

Πλατωνικά στοιχεία σε υπαρκτές πολιτείες

Οι οπαδοί της «ιδανικής πολιτείας» του Πλάτωνα ποτέ και πουθενά δεν κατέκτησαν την εξουσία. Και για τους περισσότερους που την έχουν μελετήσει, παραμένει ένα παράδοξο αποκύημα της πολιτικής φαντασίας του μεγά­λου δασκάλου, μία συνηθισμένη στις μεγάλες διάνοιες ανόητη ιδιοτροπία...
Αλλά αν είναι έτσι, γιατί οι «παραδοξολο­γίες» του Πλάτωνα επιστρέφουν στην πραγμα­τική ζωή όχι από τους οπαδούς του αλλά από πολλές κατευθύνσεις, ακόμα και από εκείνους που ξεκινάνε από αντίθετες ιδεολογικές αφετη­ρίες; Κυρίως από αυτούς...

Προτομή τον Αδριανού, χαρακτηριστικού εκπροσώπου των Ρωμαίων αυτοκρατόρων - φιλοσόφων. Κατά τον ιστορικό Άρνολντ Τόϊνμπι επί των ημερών τον Αδριανού υπήρξε μερική εφαρμογή τον πλατωνικού ιδεώδους.

Μήπως ο μεγάλος δάσκαλος είχε καταλάβει τις καταστάσεις που προκύπτουν νομοτελειακά σε μία «εκ των άνω» προγραμματισμένη γενική αλλαγή της κοινωνίας; Που άλλοι δεν τις συνέλαβαν αλλά τις βρήκαν μπροστά τους;
Ας κάνουμε, όμως, μία αναδρομή στο διάβα των αιώνων για να δούμε πολιτείες που ηθελη­μένα ή αθέλητα (κατά κανόνα το δεύτερο) είχαν κοινά σημεία με την «ιδανική πολιτεία». Μετά το θάνατο του δάσκαλου έχουμε κάποια επιρροή των «Νόμων» στην αθηναϊκή νομοθε­σία. Πάντως, όχι στα πιο κύρια σημεία της. Επηρεάζονται, πάντως, σημαντικά η στρατιω­τική εκπαίδευση, η φορολογία και κάποιες λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής προς την κατεύθυνση των «Νόμων».
Ο Άρνολντ Τόινμπι, στο βιβλίο του «Σπουδή ιστορίας» και στο κεφάλαιο «Οι ανακοπέντες πολιτισμοί», βλέπει κάποιου είδους εφαρ­μογή της ιδανικής πολιτείας στις ελληνικές αποικίες, που ο Αλέξανδρος «έσπειρε» κατά το μήκος της πορείας των κατακτήσεών του.
Εκεί, σε ασιατικό και αφρικανικό έδαφος, μικρές ομάδες Ελλήνων έπαιξαν κατά κάποιο τρόπο το ρόλο της τάξης των φιλοσόφων -βασιλέων και διέδωσαν τον ελληνικό πολιτισμό στους γηγενείς.
Σήμερα, είναι γενικά παραδεκτό ότι η επί­δραση αυτών των Ελλήνων στην πορεία των χωρών που κατέκτησε ο Αλέξανδρος ήταν θετική και για τις χώρες αυτές και για τον παγκόσμιο πολιτισμό. Μερικές από αυτές τις χώρες, όπως η Αίγυπτος, η Βαβυλώνα και η Ασσυρία ήταν πατρίδες πολιτισμών πιο παλιών από τον ελληνικό, ο οποίος στο ξεκίνημα του πήρε πολλά στοιχεία από αυτούς. Τώρα, όμως, αυτές οι χώρες βρίσκονταν σε παρακμή. Η παρουσία των Ελλήνων αποίκων τις αναζωο­γόνησε για πολλούς αιώνες.
Αλλά ας ξαναγυρίσουμε στον Τόινμπι, που σημειώνει ότι αντίστοιχο ρόλο έπαιξαν και οι Ρωμαίοι άποικοι στις «βάρβαρες» δυτικές επαρχίες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίες. Ο ρό­λος των τελευταίων, θα παρατηρήσω, υπήρξε ακόμα πιο καθοριστικός, αφού εκπολίτισαν έθνη που αργότερα διαμόρφωσαν το σύγχρονο πολιτισμό.
Ο ίδιος συγγραφέας αναφέρει ένα παράδειγ­μα, διαφορετικό από τα προηγούμενα, μερικής εφαρμογής των πολιτικών οραμάτων του δα­σκάλου. Από το 96 έως το 180 μ.Χ., άσκησε την εξουσία στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία μία σειρά αυτοκρατόρων, που υπήρξαν συγχρόνως λα­μπροί φιλόσοφοι. (Οι Νέρβας, Τραϊανός, Αδριανός και Αντώνιος). Η Pax Romana είχε χαρίσει στον ελληνικό κόσμο μία πολύ αξιόλο­γη ευημερία και μία γαλήνη που δεν είχε ποτέ στο παρελθόν και δεν θα ξαναείχε ποτέ στο μέλλον. Επρόκειτο για τις «αλκυονίδες ημέρες» του Ελληνισμού, που οι σύγχρονοι, ακόμα και κάποιοι μεταγενέστεροι, είχαν εκλάβει σαν χρυσό αιώνα. Αλλά η επικρατούσα τότε λογο­κρισία που ασφαλώς θα ικανοποιούσε τον Πλάτωνα, ευνούχισε την πνευματική και καλ­λιτεχνική κίνηση και έτσι αυτή η περίοδος δεν είχε δημιουργικότητα αντίστοιχη με την ευημε­ρία της.

Προτομή τον Τραϊανού, Ρωμαίου αυτοκρά­τορα και φιλόσοφου.

Περνούν δεκατρείς αιώνες και βρισκόμαστε στη βυζαντινή αυτοκρατορία του 15ου αιώνα. Ή, για την ακρίβεια, ό,τι είχε απομείνει από αυτήν: την κυκλωμένη από οθωμανικά εδάφη Κωνσταντινούπολη και την Πελοπόννησο. Ο Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων, νεοπλατωνικός φιλόσοφος, προτείνει στον αυτοκράτορα Ιωάν­νη Γ' Παλαιολόγο ένα σχέδιο σωτηρίας της αυτοκρατορίας, μία «ιδανική πολιτεία» ολοφά­νερα πλατωνικής έμπνευσης, προσαρμοσμένης στα δεδομένα της εποχής και του τόπου που θα εφαρμοζόταν, δηλαδή της Πελοποννήσου. Ισχυριζόταν ότι αυτό θα την έσωζε από την οθωμανική απειλή. Και πάλι το σύστημα δεν εφαρμόστηκε.
Αλλά από εδώ και πέρα αρχίζει να μπαίνει το πρόβλημα: Μήπως πέρα από τις επιφανεια­κές αιτίες του γιατί απέτυχε τρεις φορές ο Πλάτωνας και μία ο Πλήθωνας πρέπει να ψάξουμε και σε βαθύτερες;
Η μέθοδός του να προσεγγίσει ο φιλόσοφος τον ισχυρό άνδρα και να τον πείσει, και ο ισχυρός άνδρας, αφού πειστεί ο ίδιος να επιβάλει στην κοινωνία με την πειθώ ή με τη βία το πλατωνικό όραμα, μήπως δεν είναι εφαρμόσιμη ; Μήπως όσο και αν θέλει ο ισχυ­ρός άνδρας, χωρίς την ισχυρή συμπαράταξη, ακόμα και την πίστη και τον αγώνα μέχρις αυτοθυσίας μίας σημαντικής μερίδας του λαού δεν μπορεί να προχωρήσει σε μια ριζική αλλα­γή της κοινωνίας;
Ή μήπως το πρόβλημα των ριζικών ή και βίαιων αλλαγών είναι βαθύτερο; Μήπως ακόμα και αν οι οπαδοί της επαναστατικής αλλαγής έχουν την απόλυτη εξουσία και τη συμπαρά­σταση σημαντικής μερίδας του λαού, η αλλαγή , δεν προχωράει αν δεν είναι ώριμες οι συνθή­κες; Σε αυτή την περίπτωση, όποια μορφή κοινωνίας και αν επιβληθεί, αργά η γρήγορα θα καταλήξει με τη μία ή την άλλη μορφή και αντίθετα από κάθε «ετικέτα», στην παλιά μορ­φή της κοινωνίας... Ίσως, δηλαδή, η κοινωνία και η ιστορία να μην επιδέχονται βιασμούς...
Ο Πλάτων άλλωστε, δεν πολυεξετάζει τα διάφορα στάδια της μετάβασης από το υπάρ­χον καθεστώς στο καθεστώς της «Πολιτείας». Όμως, τα μεταβατικά στάδια δεν είναι μία «τεχνική λεπτομέρεια», αλλά κάτι το καθορι­στικό για το πραγματοποιήσιμο ή όχι της μεγάλης αλλαγής. Όλα αυτά τα προβλήματα που είναι κοινά σε κάθε κατεύθυνσης και απόχρωσης σχέδιο αλλαγής, θα απαντηθούν όταν θα έλθει η ώρα τους, στη συνέχεια αυτού του βιβλίου.
Αλλά ας επιστρέψουμε στα ταραγμένα Βαλ­κάνια του 15ου αιώνα μ.Χ. Ούτε τα πλατωνικά όνειρα του Πλήθωνα, ούτε οτιδήποτε άλλο μπορούσε να σώσει πια την βυζαντινή αυτο­κρατορία που είχε ολοκληρώσει σχεδόν την εκπληκτική χιλιετή της τροχιά... Πνίγηκε τελι­κά από την οθωμανική πλημμύρα, που φάνηκε κάποιες στιγμές να απειλεί να επεκταθεί σε ολόκληρη την Ευρώπη.
Να όμως, που σύμφωνα με τον Τόινμπι πάντα, ένας θεσμός της οθωμανικής αυτοκρα­τορίας ήταν εκείνος που πλησίασε περισσότερο από κάθε άλλο την πραγματοποίηση του ιδεώ­δους του Πλάτωνος.
Πρόκειται συγκεκριμένα για το σώμα των Γενίτσαρων, που έπαιξε ένα ρόλο που θυμίζει το σώμα των στρατιωτικών της «Πολιτείας».
Σε μικρότερο βαθμό έπαιξε το ρόλο των αρχόντων - φιλοσόφων, χωρίς βέβαια να έχει την ανώτατη εξουσία, αφού αυτή ανήκε στο σουλτάνο.
Μας παραπέμπει στη μελέτη του Α. Η. Lybyer «H διακυβέρνηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας την εποχή του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς» (1)

Στην εικόνα αυτόγραφο τον Γεωρ­γίου Γεμιστού ή Πλήθωνα, ο οποίος εισηγή­θηκε στον Ιωάννη Γ' τον Παλαιολόγο ένα σχέδιο σωτηρίας της αυτοκρατορίας, μια «Ιδανική Πολιτεία» ολοφάνερα πλατωνικής έμπνευσης.

«... Ο οθωμανικός κυβερνητικός θεσμός πε­ριλάμβανε το σουλτάνο και την οικογένεια του, τους αξιωματικούς του οίκου του, τους κυβερνητικούς λειτουργούς του, το μόνιμο στρατό από ιππικό και πεζικό και ένα μεγάλο σώμα νέων που εκπαιδεύονταν για υπηρεσία στο μόνιμο στρατό, την αυλή και την κυβέρνηση. Οι άνθρωποι αυτοί χειρίζο­νταν το ξίφος, το καλαμάρι και το σκήπτρο... Τα πιο ζωτικά και ιδιότυπα χαρακτηριστικά του θεσμού αυτού ήταν ότι πρώτον το προ­σωπικό αποτελούνταν εκτός ελαχίστων εξαι­ρέσεων από άνδρες που είχαν γεννηθεί από χριστιανούς γονείς ή από τους γιους τους. Και δεύτερον ότι κάθε μέλος του θεσμού έμπαινε σε αυτόν σαν δούλος του σουλτάνου και παρέμεινε δούλος του σουλτάνου σε όλη του τη ζωή - ανεξάρτητα από το ύψος του πλούτου, της δύναμης και του μεγαλείου, που θα μπορούσε να αποκτήσει... Η βασιλι­κή οικογένεια μπορεί σωστά να συμπεριλη­φθεί στη δουλική οικογένεια, γιατί οι μητέ­ρες των παιδιών του σουλτάνου ήταν δούλες. Ο ίδιος ο σουλτάνος γιος δούλας... Πολύ πριν από την εποχή του Σουλεϊμάν, οι σουλ­τάνοι είχαν πάψει στην πράξη να παίρνουν συζύγους βασιλικής τάξης... Το οθωμανικό σύστημα εσκεμμένα έπαιρνε δούλους και τους έκανε υπουργούς. Έπαιρνε παιδιά βο­σκών και γεωργών και τα έκανε αυλικούς και συζύγους των πριγκιπισσών. Έπαιρνε νέους, των οποίων οι πρόγονοι είχαν χρι­στιανικό όνομα επί αιώνες και τους έκανε κυβερνήτες και στρατιώτες και στρατηγούς σε αήττητους στρατούς που η μεγαλύτερη τους χαρά ήταν να γκρεμίζουν το σταυρό και να υψώνουν την ημισέληνο... Παραβλέπο­ντας σε μεγάλο βαθμό το σύνολο των θεμε­λιωδών εθίμων που λέγεται «ανθρώπινη φύ­σις» και τις θρησκευτικές και κοινωνικές εκείνες προλήψεις που θεωρούνταν ότι είναι τόσο βαθιές όσο και η ίδια η ζωή, το οθωμανικό σύστημα έπαιρνε συνεχώς τα παιδιά από τους γονείς τους, αποθάρρυνε τις οικογενειακές φροντίδες στα μέλη του κατά τη διάρκεια των πιο δραστήριων ετών της ζωής τους, δεν τους επέτρεπε να έχουν σταθερή ιδιοκτησία, δεν τους έδινε οριστική υπόσχεση ότι οι γιοί τους και οι κόρες τους θα επωφεληθούν από τις επιτυχίες τους και τις θυσίες, τους ανέβαζε και τους κατέβαζε χωρίς να παίρνει υπόψη του αρχαιότητα ή προηγούμενη διάκριση, τους δίδασκε ένα ξένο νόμο, και μία ξένη ηθική και θρησκεία και τους κράταγε συνεχώς σε γνώση ενός ξίφους, το οποίο ήταν υψωμένο πάνω από τα κεφάλια τους...
Ο αποκλεισμός της οθωμανικής αριστο­κρατίας (που αποτελούνταν από ελεύθερους) από την κυβέρνηση, που μας φαίνεται το πιο παράξενο μέρος του συστήματος, δικαιώθη­κε από τα αποτελέσματα. Διότι όταν οι ελεύθεροι μουσουλμάνοι εξεβίασαν επιτέ­λους την είσοδό τους μέσα στην οικογένεια κατά τα τελευταία έτη της βασιλείας του Σουλεϊμάν, το σύστημα άρχισε να καταρρέει και η οθωμανική αυτοκρατορία μπήκε στην παρακμή της.
Όσο το σύστημα παρέμεινε ανέπαφο, οι νεοσύλλεκτοι βρίσκονταν από ποικίλες «άπι­στες» πηγές εφοδιασμού: Από περιοχές πέρα από τα σύνορα, με αιχμαλωσία κατά τον πόλεμο, με αγορά στα σκλαβοπάζαρα, ή με εκούσια κατάταξη. Από πηγές μέσα στην αυτοκρατορία, με ένα περιοδικό παιδομάζωμα, οι νεοσύλλεκτοι υφίσταντο κατόπιν μια επωφελημένη εκπαίδευση με επιλογή και ειδίκευση σε κάθε στάδιο. Η πειθαρχία ήταν αυστηρή και η τιμωρία άγρια, ενώ εξάλλου υπήρχε μία υπολογισμένη και αδιάκοπη έκ­κληση προς τη φιλοδοξία. Το κάθε παιδί που έμπαινε στη δουλική οικογένεια του Οθωμα­νικού Πατισάχ, είχε την επίγνωση ότι ήταν ένας πιθανός μεγάλος βεζύρης και ότι η προοπτική του εξαρτάτο από την ικανότητα που θα έδειχνε κατά την εκπαίδευσή του».
Το κείμενο αυτό φανερώνει πράγματι εντυ­πωσιακές ομοιότητες ανάμεσα στην πλατωνική πολιτική σκέψη και κυρίως αυτήν που εκδηλώ­νεται στην «Πολιτεία» και στην οθωμανική διοικητική πραγματικότητα: Η ηγεσία της κοι­νωνίας επιλέγεται με κριτήριο την ικανότητα στην εκπαίδευση και όχι την καταγωγή. Η πειθαρχία είναι σιδερένια. Όλη η εκπαίδευση και η ζωή αυτών των Οθωμανών φυλάκων αποβλέπει στην ισχύ του κράτους, αδιαφορώ­ντας για τις ανθρώπινες αδυναμίες τους. Το δικαίωμα τους να έχουν παιδιά τίθεται σε περιορισμό.
Βέβαια, υπάρχουν και διαφορές... Ο Πλά­των δεν φαντάστηκε ποτέ δούλους τους φύλα­κές του, ούτε έβαλε κάποιον βασιλιά ή σουλ­τάνο επικεφαλής τους... Αλλά, από την άλλη μεριά, σε κάθε απολυταρχική ιεραρχία, τα κυβερνητικά στελέχη δεν έχουν κάποιο είδος δουλικών σχέσεων απέναντι στο μεγάλο εξου­σιαστή; Αναπνέουν και κυκλοφορούν ελεύθερα εφ' όσον το θέλει αυτός. Τελικά πάντως, πρέπει να παραδεχτούμε ότι πριν να ανατείλει ο 20ός αιώνας δεν υπήρξε υπαρκτό κράτος πιο κοντά στο όραμα του μεγάλου δασκάλου, από το οθωμανικό.
Αλλά θα σκεφθεί τότε κανείς γιατί τελικά το κράτος αυτό κατέρρευσε; Μα γιατί τίποτε το ζωντανό δεν είναι αιώνιο, άνθρωποι και ζώα αρρωσταίνουν και πεθαίνουν, αυτοκρατορίες παρακμάζουν και καταρρέουν... Ακόμα, έχου­με μία μερική μόνο εφαρμογή (όσον αφορά δηλαδή μόνο το σώμα των φυλάκων) της «ιδανικής» πολιτείας. Και κάτι ακόμα, σπου­δαιότερο, όπως θα έχετε ήδη αρχίσει να υπο­ψιάζεστε, η πλατωνική πολιτεία όσο και αν είναι δημιούργημα ενός μεγαλοφυούς ανθρώ­που δεν είναι καθόλου «ιδανική».
Ας δούμε πως ορίζει ο Τόινμπί τις αιτίες της παρακμής και του θανάτου του οθωμανικού κράτους:
«Εν τέλει, το σύστημα κατέπεσε γιατί ο καθένας έσπευσε να επωφεληθεί από τα πλεονεκτήματά του. Περί τα τέλη του 16ου αιώνα μ.Χ., επιτράπηκε η είσοδος στο σώμα των Γενίτσαρων σε όλους τους ελεύθερους μουσουλμάνους, εκτός από τους νέγρους. Ο αριθμός τους αυξήθηκε. Η πειθαρχία και η απόδοση μειώθηκαν. Γύρω στα μέσα του 17ου αιώνα, τα ανθρώπινα αυτά τσοπανό­σκυλα είχαν «επιστρέψει στη φύση» αφού μετατράπηκαν σε λύκους που λυμαίνονταν τις ανθρώπινες αγέλες του Πατισάχ, αντί να τις φυλάνε και να κρατάνε την τάξη μέσα σε αυτές». Εδώ, μπορεί κανείς να παρατηρήσει ότι ο μεγαλοφυής δάσκαλος είχε επιστήσει την προ­σοχή των συνομιλητών του στην «Πολιτεία» ότι χρειάζεται μεγάλη προσοχή για να μην μετα­βληθούν οι φύλακες (στρατιωτικοί) από προσ­τατευτικούς σκύλους, σε λύκους! Ο Τόινμπι συνεχίζει:
«Ο ορθόδοξος χριστιανικός υποτελής πλη­θυσμός στερήθηκε τώρα την Pax Ottomanica, η οποία αρχικώς τον είχε συμφιλιώσει με το βάρος του οθωμανικού ζυγού... Συνέπεια της αποσύνθεσης αυτής της οθωμανικής δου­λικής οικογένειας ήταν να έλθει στο φως η ανυπέρβλητη ακαμψία που ήταν και το μοι­ραίο της ελάττωμα. Από τη στιγμή, που εξαρθρώθηκε, δεν μπορούσε ούτε να επι­σκευαστεί ούτε να αναπροσαρμοστεί. Το σύστημα είχε γίνει εφιάλτης...».