Η Ελλάδα στη Μικρά Ασία

Η Ελλάδα στη Μικρά Ασία (1919-1922)

Κατά τη διάρκεια του 20^ου αιώνα, η Ελλάδα βρέθηκε στη δίνη τεσσάρων πολέμων (δύο Παγκόσμιων και δύο Βαλκανικών), ενός εμφυλίου και τριών δικτατορικών καθεστώτων.

Ωστόσο, η Μικρασιατική Εκστρατεία που κατέληξε στην ολέθρια για τον Ελληνισμό  Μικρασιατική Καταστροφή παραμένει ίσως η πιο τραγική και μαύρη σελίδα της νεότερης ιστορίας της Ελλάδας.

Το 1918 ο 1^ος Παγκόσμιος Πόλεμος έχει φτάσει στο τέλος του. Οι χώρες που αποτελούσαν την Αντάντ διαπραγματεύονται τον διαμελισμό των εδαφών του «Μεγάλου Ασθενή», της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η οποία βρίσκεται στο στρατόπεδο των ηττημένων, έχοντας συμμαχήσει κατά τη διάρκεια του Πολέμου με τις λεγόμενες Κεντρικές Δυνάμεις (Γερμανία και Αυστροουγγαρία).

Η Ελλάδα, που είχε μπει στον Πόλεμο στα 1917 στο πλευρό της Αντάντ, συμμετέχει στη Συνδιάσκεψη Ειρήνης στο Παρίσι και ο πρωθυπουργός της, Ελευθέριος Βενιζέλος, προωθεί το όραμα της «Μεγάλης Ιδέας», που αντικατόπτριζε τα όνειρα των Ελλήνων να συμπεριληφθούν στα σύνορα της χώρας οι αλύτρωτες πατρίδες, που αποτελούσαν εστίες του Ελληνισμού από την Αρχαιότητα και παρέμεναν κάτω από τον Τουρκικό ζυγό από τον 15^ο αιώνα μ.Χ. Το όραμα της δημιουργίας της Ελλάδας των «2 Ηπείρων και των 5 Θαλασσών» δεν ήταν καινούργιο. Προτάθηκε για πρώτη φορά από τον πρωθυπουργό Ιωάννη Κωλέττη στο ελληνικό κοινοβούλιο το 1850, ενώ ζούσε επί αιώνες στους θρύλους και τα όνειρα των ελληνικών πληθυσμών της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Η Μικρά Ασία αποτελούσε την «καρδιά» του ονείρου. Η Σμύρνη, η Αλικαρνασσός, το Αϊβαλί, η Έφεσος και αναρίθμητες άλλες πόλεις και χωριά που βρίσκονται στις δυτικές ακτές της Ευρωπαϊκής Τουρκίας, κατοικούνταν από Έλληνες από τον 7^οαιώνα π.Χ. Είναι τόσο χαρακτηριστικό όσο και εκπληκτικό το γεγονός ότι οι Έλληνες των παραλίων της Μικράς Ασίας εξακολουθούσαν να χρησιμοποιούν τους γλωσσικούς ιδιωματισμούς της Ιωνικής Διαλέκτου, κατάλοιπο της αρχαιοελληνικής τους κληρονομιάς.

Στα τέλη του 19^ου και στις αρχές του 20^ου αιώνα, η ελληνική αστική τάξη βρίσκεται στα εδάφη που παρέμεναν υπό του τουρκικού ζυγού. Εύποροι έμποροι, γιατροί, δικηγόροι, καθηγητές, τραπεζίτες και καλλιτέχνες, κρατούν τα ηνία της τοπικής οικονομίας.

Όταν οι Ιταλοί έκαναν απόβαση στην Αττάλεια, στα νότια παράλια της Μικράς Ασίας, η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία αποφασίζουν να επιτρέψουν στην Ελλάδα να στείλει στρατό στη Σμύρνη προκειμένου, αφενός να αποτελέσει αντίβαρο και να ανακόψει τον επεκτατισμό των Ιταλών στη Μικρά Ασία και αφετέρου να διασφαλίσει τα συμφέροντα των Συμμάχων στην περιοχή.

Ο Ελληνικός Στρατός πραγματοποιεί απόβαση στη Σμύρνη στις 2 Μαΐου 1919, μέρα ιστορική τόσο για τους Έλληνες κατοίκους της πόλης όσο και για την ίδια την χώρα. Την ίδια στιγμή, γεννιέται το τουρκικό εθνικιστικό κίνημα, με αρχηγό τον Μουσταφά Κεμάλ, μετέπειτα ιδρυτή της τουρκικής δημοκρατίας, που έμελε να περάσει στην Ιστορία με το προσωνύμιο Ατατούρκ (πατέρας των Τούρκων).

Τον Αύγουστο του 1920, υπογράφετε στη Γαλλία η Συνθήκη των Σεβρών και ο Βενιζέλος ετοιμάζεται να επιστρέψει στην Ελλάδα με την περιοχή της Σμύρνης, της Ανατολικής Θράκης και τα νησιά Ίμβρο και Τένεδο «στο χαρτοφύλακα» του. Η Ελλάδα των «2 Ηπείρων και των 5 Θαλασσών» έχει γίνει σχεδόν πραγματικότητα. Σχεδόν..

Ακριβώς αυτή την κρίσιμη στιγμή για την Ελλάδα, ο Εθνικός Διχασμός που μάστιζε τη χώρα από το 1914 και κορυφώθηκε το 1916, φτάνει στο αποκορύφωμα του.

Δύο μέρες μετά την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών, στο σιδηροδρομικό σταθμό της Λυών, πραγματοποιείται απόπειρα δολοφονίας εναντίον του Βενιζέλου.  Ο πρωθυπουργός τραυματίζεται βαριά και νοσηλεύεται σε τοπικό νοσοκομείο.

Την ίδια στιγμή, στην Αθήνα η είδηση της δολοφονικής απόπειρας εναντίον του Βενιζέλου εξοργίζει πλήθος οπαδών του που ξεχύνεται στους δρόμους της πόλης. Θλιβερό αποκορύφωμα, η εν ψυχρώ δολοφονία του φιλοβασιλικού Ίωνα Δραγούμη στην μέση της λεωφόρου Κηφισίας (σημερινή Βασιλίσσης Σοφίας).

Ο Βενιζέλος επιστρέφοντας στην Ελλάδα, προκηρύσσει εκλογές. Η εμπλοκή της χώρας σε πολέμους επί δέκα συναπτά έτη και τα δυσβάσταχτα οικονομικά βάρη, σε συνδυασμό με τις προεκλογικές υποσχέσεις των φιλοβασιλικών ότι θα παύσουν τον πόλεμο και ο στρατός θα επιστρέψει στην περιοχή της Σμύρνης, οδηγούν την 1^η Νοεμβρίου 1920, το Κόμμα των Φιλελευθέρων σε εκλογική ήττα και τον Βενιζέλο αυτοεξόριστο στο Παρίσι. Η αρχή του τέλους για την Μεγάλη Ιδέα αλλά και για τους ελληνικούς πληθυσμούς της Μικράς Ασίας έχει μόλις ανατείλει.

Οι Μεγάλες Δυνάμεις (Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία, Ιταλία και Σοβιετική Ένωση) έχουν αρχίσει ήδη να διαπραγματεύονται μυστικά με τον Κεμάλ, αρχηγό του τουρκικού εθνικιστικού κινήματος, του οποίου η δύναμη συνεχώς μεγαλώνει. Ο Κεμάλ, διαπραγματεύεται με τις Μεγάλες Δυνάμεις τον έλεγχο των πετρελαίων της Μέσης Ανατολής, ζητώντας ως αντάλλαγμα την παύση κάθε βοήθειας από μέρους τους προς την Ελλάδα.

Η εκλογική ήττα του Βενιζέλου, που διατηρούσε άριστες διπλωματικές σχέσεις με τους Ευρωπαίους ομολόγους του, αποτέλεσε ιδανική αφορμή ώστε οι Σύμμαχοι να διαμηνύσουν στην ελληνική κυβέρνηση ότι δεν σκόπευαν να συνεχίσουν να στηρίζουν κατ’ ουδένα τρόπο την Ελλάδα στην Μικρασιατική Εκστρατεία.

Τον Ιούλιο του 1921 κατά τη διάρκεια της Συμμαχικής Συνδιάσκεψης στο Παρίσι, οι Μεγάλες Δυνάμεις καλούν τον Κεμάλ να συμμετάσχει, αναγνωρίζοντας ουσιαστικά επίσημα το τουρκικό εθνικιστικό κίνημα. Στην εν λόγω Συνδιάσκεψη συμμετέχει και αντιπροσωπεία του Σουλτάνου, ενώ η  μέχρι πρότινος «σύμμαχος» των διοργανωτών Ελλάδα δεν καλείται.

Η ελληνική κυβέρνηση των Αθηνών αρνείται επανειλημμένως προτάσεις ανακωχής με τον Σουλτάνο, παρά τις σχετικές οχλήσεις που δέχεται τόσο από τον αυτοεξόριστο Βενιζέλο όσο και από τους αρχηγούς του στρατεύματος. Ο Στρατός μας, που πολεμούσε ακατάπαυστα επί δέκα συνεχόμενα έτη, δεν έχει φαγητό, ρουχισμό αλλά ούτε και πολεμοφόδια. Η απάντηση ωστόσο της κυβέρνησης είναι η αντικατάσταση των εμπειροπόλεμων στρατιωτικών που ηγούντο του Στρατού μας, με φιλοβασιλικούς.

Η τραγική συνέχεια αρχίζει να γράφεται στις 26 Αυγούστου 1922, οπότε σπάει το μέτωπο στη γραμμή Κιουτάχεια-Εσκί Σεχίρ-Αφιόν Καραχισάρ. Ακολουθεί υποχώρηση του Ελληνικού Στρατού.

Το αποτέλεσμα είναι καταστροφικό:

ο τουρκικός στρατός εισβάλει στην πόλη της Σμύρνης, μητρόπολη του Μικρασιατικού Ελληνισμού. Ακολουθούν άγριες σφαγές και βιασμοί ανδρών και γυναικών, νέων και γέρων. Η ελληνική συνοικία καίγεται και καταστρέφεται ολοσχερώς. Τα συμμαχικά πλοία που βρίσκονται αραγμένα στο λιμάνι της Σμύρνης παρακολουθούν αμέτοχα το αποτρόπαιο θέαμα, την άνευ προηγουμένου αυτή σφαγή. Ο Τζωρτζ Χόρτον, Γενικός πρόξενος των ΗΠΑ στη Σμύρνη επί 30 χρόνια και αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων, διηγείται στο βιβλίο του «Η Κατάρα της Ασίας» τις στιγμές της θηριωδίας:

“Καθώς έβλεπα από το μπαλκόνι της πρεσβείας τις σφαγές και τους βιασμούς ανδρών, γυναικών, νέων και γέρων, μία εικόνα παίρνω μαζί μου από τη Σμύρνη: τη ντροπή που ανήκω στο ανθρώπινο γένος”.

Το εξώφυλλο της εφημερίδας Times της Νέας Υόρκης την ημέρα μετά την καταστροφή της Σμύρνης έγραφε: “Η ΣΜΥΡΝΗ ΣΒΗΣΤΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟΝ ΧΑΡΤΗ”.

Περίπου 100.000 Έλληνες και Αρμένιοι υπολογίζεται ότι σφαγιάστηκαν κατά την Καταστροφή. Όσοι άντρες δεν σφαγιάσθηκαν, στάλθηκαν σε τάγματα εργασίας στα βάθη της Τουρκίας, απ’όπου σχεδόν κανείς δεν επέστρεψε ζωντανός. Εξοντώνονταν μαζικά. Στο Αϊβαλί, παραδείγματος χάριν, από τους 3.000 άνδρες που εστάλησαν σε τάγματα εργασίας το Σεπτέμβριο του 1922 επέστρεψαν μόλις 18.

Ο πόλεμος τελείωσε με την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης το 1923. Πέραν των νέων συνόρων ανάμεσα στις δύο χώρες (Ελλάδα και Τουρκία) η Συνθήκη επέβαλε και την Υποχρεωτική Ανταλλαγή Πληθυσμών. Σύμφωνα με αυτή, περίπου 300.000 Τούρκοι που ζούσαν στην Ελλάδα και 1.350.000 Έλληνες της Μικράς Ασίας υποχρεώθηκαν σε ανταλλαγή. Εξαίρεση αποτέλεσαν οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και της Τενέδου καθώς και οι Τούρκοι της Δυτικής Θράκης.

Η συνέχεια για τους πρόσφυγες είναι γνωστή σε όλους μας, μιας και ένας στους δύο Έλληνες είμαστε απόγονοι Μικρασιατών. Απόγονοι των ανθρώπων αυτών που ξεριζώθηκαν από τα πάτρια εδάφη τους και αναγκάστηκαν να «μαζέψουν τα κομμάτια τους» και να χτίσουν τη ζωή τους απ ’την αρχή, αφήνοντας ανεξίτηλο το στίγμα τους στην πρόοδο και στη διαμόρφωση της ταυτότητας της ελληνικής κοινωνίας.